محمدرضا اجتهادی، تحصیل کرده‌ فیزیک مواد نرم و فارغ‌التحصیل دکترای فیزیک از دانشگاه صنعتی شریف هستم. بعد از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه، مدتی در بریتیش‌کلمبیا کار کرده‌ام. از حدود 11 سال پیش به تدریس در دانشگاه صنعتی شریف مشغول شدم.

این سابقه تحصیل، تدریس و آشنایی با دانشگاه زمینه‌ساز فعالیت‌های امروزی من شد. تخصص و تجربه‌ اصلی من بیشتر به صورت کار نظری و شبیه‌سازی بوده اما سوابق مدیریتی و علاقمندی به راه‌اندازی امور جدید، مقدمه حضور من در فضای جدیدی به نام آزمایشگاه مرکزی دانشگاه شریف شد.

ایده‌ اولیه برای این آزمایشگاه از گذشته توسط دانشگاه مطرح شده بود. از همان زمان هم مقدماتی فراهم گردید. اما به صورت جدی در شهریورماه سال 1393، دانشگاه برای سازمان‌دهی کلیه‌ خدمات آزمایشگاهی اقدام به تاسیس یک آزمایشگاه مرکزی نمود. با این عمل، تمام آزمایشگاه‌های دانشگاه هماهنگ شدند که نه تنها بر پژوهش‌های آکادمیک و ارتباطات داخلی تاثیرگذار بوده بلکه توانایی ارائه‌ خدمات به متقاضیان را نیز فراهم می‌کند. با اعتماد مسئولین پژوهشی، همکاری من با این آزمایشگاه به منظور مدیریت و راه‌اندازی آن آغاز گردید.

هدف اصلی احداث و تأسیس این آزمایشگاه، ایجاد یک هسته‌ مرکزی برای ارائه‌ خدمات بهتر و کارآمدتر به متقاضیان است. در گذشته در مراجعات متقاضیان، بعضاً متقاضی برای بهره‌وری از خدمات خاصی دچار سردرگمی برای پیداکردن آزمایشگاه مورد نظر می‌شد. اما در حال حاضر با توجه به تأسیس آزمایشگاه مرکزی و راه‌اندازی آن تعدادی از آزمایشگاه‌های این دانشگاه تحت نظر این سیستم فعالیت می‌کنند. به این صورت که کار دریافت اطلاعات و نمونه‌های مورد نظر توسط پذیرش آزمایشگاه مرکزی انجام می‌گیرد. در یک فرایند داخلی این نمونه‌ها به آزمایشگاه مورد نظر فرستاده می‌شوند. بعد از انجام آزمون‌های مورد نظر، ارتباط مجدد با متقاضی و ارائه‌ نتایج از طریق واحد پذیرش میسر می‌گردد.

فضای حضور در این زنجیره آزمایشگاهی یک فضای کاملاً داوطلبانه و بدون هیچ اجباری است. سیاست و اساس کار ما ترغیب برای حضور و بهره‌مندی از مزایای آزمایشگاه مرکزی است. ابتدای کار با اعتماد تعدادی از همکاران آغاز گردید و تا به امروز 24 آزمایشگاه تحت نظارت آزمایشگاه مرکزی قرار دارد. 20 آزمایشگاه هم در نوبت ورود هستند. تقریبا تمام آزمایشگاه‌های دانشگاه تمایل دارند که از این کانال با متقاضیان همکاری داشته باشند. چون در این روش، شرایط همکاری هم برای سرویس‌دهندگان و هم برای متقاضیان به شکل راحت‌تر فراهم می‌گردد.

بله، ما از روز اول بحث کنترل کیفیت و اعتبارسنجی را به صورت کاملا جدی شروع کردیم. البته ما در بحث پژوهش وارد نمی‌شویم و هیچ‌گونه اختلالی در کار آزمایشگاه‌ها وارد نمی‌کنیم. در حقیقت ما با آزمایشگاه‌هایی کار می‌کنیم که توانایی ارائه‌ خدمات دارند. آزمایشگاهی که توانایی خدمات‌رسانی دارد، در ابتدا موظف است سرویس‌هایش را به ما معرفی کند. ما این سرویس‌ها و دستگاه‌ها را بررسی می‌کنیم. بحث کنترل کیفیت موضوع بسیار مهمی است. در حقیقت آزمایشگاه مرکزی یک فرآیند کنترل کیفی را آغاز نموده و دارای یک سیستم ممیزی داخلی است. همه‌ آزمایشگاه‌ها کیفیت‌سنجی و اعتبارسنجی می‌شوند. به این منظور گاهی بدون اینکه آزمایشگاه بداند، نمونه‌ تکراری و یا نمونه‌ استانداردی برای آزمایشگاه می‌فرستیم و نتایج را با خطای اعلام‌شده از سمت آزمایشگاه مقایسه می‌کنیم. اگر خارج از گستره مورد قبول باشد، برای بررسی دستگاه‌ها و یافتن علت خطا به آزمایشگاه تذکر داده می‌شود و اگر این خطا تکرار شود آن سرویس را قطع می‌کنیم.

بله، این هدف برای تمامی آزمایشگاه‌های تحت نظارت آزمایشگاه مرکزی دنبال می‌شود و گام‌های نخست آن نیز برداشته شده است. از میان تمامی آزمایشگاه‌ها، 8 آزمایشگاهی که آمادگی بیشتری داشتند انتخاب شدند. حتی یکی از آزمایشگاه‌ها به نام آزمایشگاه آزمون شبکه، این استاندارد را در گذشته کسب کرده و ما از تجربه‌ آن برای دریافت استاندارد تمامی آزمایشگاه‌ها بهره می‌گیریم.

هدف دیگری که ما در راه‌اندازی این آزمایشگاه در نظر گرفته‌ایم، بحث ایجاد یک آزمایشگاه مرکزی با خدمات و سرویس‌های پیشرفته است. در این راستا تنها به آزمایشگاه‌ها، تجهیزات و سرویس‌های موجود در آزمایشگاه‌های دانشگاه اکتفا نکرده و برای ایجاد یک فضای گسترده با خدمات و سرویس‌های جدید و پیچیده‌تری نسبت به گذشته اقدام کرده‌ایم. در حقیقت یک فضای مجهز با ساختاری عمومی‌تر که هم در فضای پژوهش و هم در فضای صنعت قادر به ارائه خدمات باشد. برخی آزمایشگاه‌ها با فعالیت‌های یک دانشکده مرتبط هستند اما تجهیزات آزمایشگاه مرکزی می‌تواند به دانشکده‌ها، رشته‌ها و گرایش‌های مختلف خدمت‌رسانی کند. این فضا دارای ساختار عمومی‌تری برای ایجاد ارتباط بین فضای پژوهشی و فضای صنعتی است.

به منظور این هدف، گام نخست در تأمین تجهیزات آزمایشگاه مرکزی، تأمین تعدادی از دستگاه‌ها بوده که توسط دانشگاه صورت گرفته است. این دستگاه‌ها در روزهای آغازین راه‌اندازی آزمایشگاه، کالیبره و آماده‌ سرویس‌رسانی شدند. اما گام دوم مشارکت و همکاری با نهادهای پژوهشی و تحقیقاتی است. به این صورت که دستگاه توسط نهاد مورد نظر تهیه می‌گردد؛ اما در آزمایشگاه مرکزی راه‌اندازی، حفظ و نگهداری می‌شود. ارائه‌ کلیه‌ خدمات توسط متخصصین و نیروهای پژوهشی آزمایشگاه مرکزی است. حفظ و نگهداری دستگاه، نظارت بر روش‌های آزمون و اندازه‌گیری، حضور نیروهای متخصص، فضای دانشگاهی و امکانات موجود از جمله مواردی هستند که از جانب آزمایشگاه برای این مشارکت ارائه می‌شود.

در حقیقت آزمایشگاه مرکزی با تکیه بر پشتوانه‌ علمی خود، برای همکاری با شرکت‌های خصوصی که در صدد تجهیز یک آزمایشگاه برای خدمات خاصی هستند، اعلام آمادگی می‌کند؟

دقیقا، سرمایه‌گذاری در زمینه تجهیز یک آزمایشگاه تخصصی، علاوه بر صرف هزینه و فضای مناسب نیازمند نیروی پژوهشی متخصص است. در این زمینه این آزمایشگاه یکی از بهترین گزینه‌های موجود خواهد بود.

دستگاه‌ها تحت نظارت اپراتورهای کاملاً مجرب و متخصص قرار می‌گیرند و هر اپراتور مسئولیت نظارت یک دستگاه را بر عهده می‌گیرد. خاصیت دستگاه‌هایی که با اپراتور کار می‌کنند در این است که اپراتور با دستگاه اُخت می‌شود و نسبت به نحوه عملکرد آن بسیار دقیق خواهد بود. ما به پشتوانه‌ این امر مشارکت خود را با نهادها آغاز کردیم. به این صورت که دستگاه‌ها و تجهیزات توسط شرکت‌ها فراهم شده و به این بخش منتقل می‌گردد و کلیه‌ خدمات و سرویس‌های مورد نیاز دستگاه ارائه می‌شود. این یکی از راه‌کارهای ما در امر مشارکت است. گاهی مجموعه‌ها برای سرویس خاصی مجبور به صرف هزینه بسیار بالایی هستند. برخی دستگاه‌ها به منظور خاصی استفاده می‌گردند. برای مثال در یک کارخانه‌ قطعه‌سازی به منظور آزمون ویژه‌ای دستگاه خاصی تهیه می‌گردد. اما از این دستگاه، احتمالا هفته‌ای یا ماهی یکبار استفاده خواهد شد. در چنین مواردی، هزینه‌ زیادی صرف تهیه، نگهداری و کالیبراسیون و همچنین حضور نیروهای متخصص برای این دستگاه‌ها می‌گردد. یکی از مکانیزم‌هایی که ما در نظر داریم، مشارکت شرکت‌ها در تهیه و تجهیز دستگاه‌ها در محیط آزمایشگاه است. شرکت‌ها دستگاه‌های مورد نیاز خود را تهیه کرده اما در فضای آزمایشگاه نگهداری می‌شوند. تمامی خدمات و سرویس‌های مورد نظر آنها توسط متخصصین و نیروهای ما فراهم می‌شود. علاوه بر آن از این دستگاه‌ها برای موارد و متقاضیان دیگر نیز می‌توان استفاده کرد و این، بهینه‌ترین روش بهره‌مندی از سیستم و دستگاه‌هاست.

این آزمایشگاه به دلیل گستردگی و ایجاد ارتباط میان صنعت و پژوهش برای پیاده‌سازی تمامی برنامه‌های خود نیاز به تجهیزات بالایی دارد. حضور ارزشمند نیروهای متخصص در کنار این تجهیزات راه را برای صعود باز می‌کند. علاوه بر موارد مذکور، راه‌های دیگری نیز در نظر گرفته شده است. در کشور ما همواره توسعه علم و دانش شایان توجه بوده است و خیرین در پرورش فرزانگان گام‌های بزرگی برداشته‌اند؛ از ساخت مدرسه و کتابخانه گرفته تا به امروز که نیروی جوان و قدرتمند کشور به عرصه‌ دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها رسیده‌اند. تجهیز آزمایشگاه‌های پژوهشی می‌تواند ادامه‌ این مسیر باشد. این دستگاه‌ها و تجهیزات توسط خیرین تهیه می‌گردد، به محیط دانشگاه منتقل می‌شود و می‌تواند به عنوان هدیه و یا به صورت امانت در دانشگاه قرار بگیرد.

در خلال صحبت‌های شما همواره تأکید بر حضور دستگاه‌ها در محوطه‌ آزمایشگاه مرکزی و دانشگاه است. درصورتی که وجود یک آزمایشگاه مجهز، به یک محیط صنعتی مثل یک کارخانه اعتبار می‌دهد. برای چنین مواردی، آیا برنامه‌ریزی برای نظارت و همکاری خارج از دانشگاه دارید؟

تمام تلاش ما در راستای یکسوسازی آزمایشگاه‌های آکادمیک و آزمایشگاه‌های صنعتی است. در کشورهای توسعه‌یافته این موضوع کاملا رایج است. تمامی شرکت‌ها و کارخانجات معتبر حتی صنایع نظامی و دفاعی آزمایشگاه‌های خود را در دانشگاه‌ها شکل می‌دهند. یکی از دلایل آن، میزان استفاده از دستگاه‌هاست. شاید دستگاه پرهزینه‌ای در آزمایشگاه یک شرکت فقط چند ساعت در هفته مورد استفاده قرار بگیرد. مورد دیگر، بحث نظارت بر آزمون و نگهداری و کالیبراسیون دستگاه است که برای این کار یک تیم متخصص نیاز هست. تیمی که همگی از پرسنل دانشگاه هستند. به دلایلی از جمله بحث زمان و همکاری چندین آزمایشگاه اصولاً نظارت خارج از دانشگاه بسیار سخت خواهد بود.

در مورد همکاری با آزمایشگاه‌ها در خارج از دانشگاه چطور؟ یعنی دستگاهی در کارخانه یا نهادی موجود باشد و در یک همکاری دو طرفه با اعزام نیروی متخصص و مشاور از جانب شما، هم نهاد مذکور از مشاوره‌ شما بهره‌مند گردد و هم نیروهای شما امکان استفاده از دستگاه و توسعه‌ خدمات را داشته باشند.

البته این مورد نیز می‌تواند با عنوان «آزمایشگاه همکار در خارج دانشگاه» فضای کاری جدیدی برای ما باشد که البته همانطور که گفتم توسعه هر واحد آزمایشگاه نیازمند اعتبارسنجی و صحه‌گذاری دقیق است. در حال حاضر اولویت همکاری با آزمایشگاههای داخلی است که اعلام آمادگی کرده‌اند.

میکروسکوپ الکترونی روبشی گسیل میدانی

در مورد انتخاب این دستگاه‌ها و تجهیزاتی که توسط نهادها یا دانشگاه و یا حتی خیرین فراهم می‌گردد، چه به این شکل که خریداری شود چه به این صورت که یک دستگاه قدیمی منتقل گردد، آیا ضوابط و شرایط خاصی را در نظر گرفتید؟

در مورد خرید، تجهیز آزمایشگاه مرکزی باید با توانایی‌ها و شرایط آن همسو و هم‌جهت باشد. در واقع فعالیت‌ها باید در راستای تخصص موجود شکل بگیرد. اگر همکاری ما با یک نهاد صنعتی باشد، صنعتگران به خوبی آزمون‌ها را می‌شناسند و به نیازها آگاهی دارند. اگر فرد خیری در این حوزه به ما کمک کند، ما یک لیست تهیه کرده‌ایم و به او می‌دهیم. این لیست بر مبنای احتیاجات دانشگاه فراهم شده است. اما اگر بحث خرید مطرح نباشد، در مورد انتقال دستگاه‌ها به این فضا باید بتوانند آزمون‌های کالیبراسیون را بگذرانند و از نظر نرم‌افزاری و سخت‌افزاری کاملاً مورد بررسی قرار می‌گیرند. این آزمایشگاه تجربه‌ راه‌اندازی دستگاهی را داشته که چندین سال کار نکرده است. اما توانستیم در اینجا دوباره آن را فعال کنیم. شانس اینکه دستگاه‌های پیچیده و بسیار گرانبها در این فضا مجدداً راه‌اندازی شود و طول عمر زیادی داشته باشد بسیار بالاتر است. زیرا ما در اینجا اساتیدی را داریم که روش کار با دستگاه‌ها را تدریس می‌کنند و به تمامی جزییات آن‌ها اشراف کامل دارند.

ارائه خدمات آزمایشگاهی به واحدهای صنعتی از جانب شبکه آزمایشگاهی به چه صورت است؟

برای پاسخ‌دهی به مراجعان و متقاضیان قسمت پذیرش در نظر گرفته شده است که نمونه‌ها را دریافت می‌کند و در یک فرآیند داخلی این نمونه‌ها به آزمایشگاه مورد نظر ارسال شده و نتایج مجدداً به همین‌جا برمی‌گردد. حالت دیگر، ارائه نمونه‌ها و دریافت نتیجه از طریق اینترنت است. به عنوان نمونه، ما از عراق درخواست‌های زیادی داریم که با این روش امکان برقراری ارتباط بسیار آسان‌تر می‌گردد.

آیا میزان استقبال از خدمات و سرویس‌های قابل ارائه در آزمایشگاه‌ مرکزی و سایر آزمایشگاه‌های همکار انتظارات شما را برآورده کرده است؟

مسایل مالی برای حمایت از آزمایشگاه‌ها و حفظ حیات آن‌ها بسیار ضروری است اما در مقایسه با علاقه‌ نیروهای متخصص ما برای ارائه‌ خدمات بدون نقص در اولویت بعدی قرار می‌گیرد. هیچ کدام از آزمایشگاه‌ها به‌ طور مستقیم مراودات مالی با متقاضی ندارد. آزمایشگاه مرکزی، ساختار مالی آزمایشگاه‌ها و خدمات را خیلی شفاف و طبق قوانین دانشگاه تعیین می‌کند. آزمایشگاه هیچ پولی را دریافت نخواهد کرد. تمام دریافتی‌ها به حساب پشتیبانی معاونت پژوهشی دانشگاه می‌رود و آنجا بر اساس توافقی که با آزمایشگاه‌های همکار شده، قسمتی از آن برای نگهداری دستگاه، حقوق پرسنل، هزینه‌های مدیریتی و هزینه‌های دانشگاه که برای خدمات در نظر گرفته تخصیص می‎یابد. یعنی در ابتدا تمامی مبالغ پرداختی به خزانه می‌رود و پس از طی نمودن مراحل رسمی از خزانه بازگشته و به دست آزمایشگاه‌ها می‌رسد. این فرایند بسیار تسریع شده است. اکنون یکی از دلایل تمایل همکاران به پیوستن به ما همین نکته است. این فرایند قبلاً بسیار زمان‌بر بود؛ چند ماه طول می‌کشید تا آزمایشگاهی که خدماتی انجام داده بود، هزینه‌ مربوطه را دریافت می‌کرد. در حال حاضر کل این فرایند در کمتر از یک ماه انجام  می‌شود.

جناب آقای دکتر اجتهادی در ابتدا از منظر یک مدرس دانشگاه و از بُعد آموزشی و سپس در مقام مدیریت آزمایشگاه مرکزی، برای ایجاد ارتباط بین دانشگاه و صنعت از مسوولین مربوطه چه انتظاراتی دارید؟

تجهیز چنین آزمایشگاه‌هایی در دانشگاه‌ها که یکی از قطب‌های قوی علمی و پژوهشی کشور است گام بزرگی در همسوسازی دانشگاه‌ها با صنعت خواهد بود. در چنین شرایطی پیشرفت دانشگاهی با پیشرفت صنعتی همسو می‌شود. پیشرفت صنعتی برای تمامی امور مفید خواهد بود. از مسئولین انتظار حمایت داریم. دانشگاه اولین گام خود را برداشته و اکنون امیدواریم گام بعدی توسط مسئولین و صنعتگران برداشته شود تا بتوانیم بهترین خدمات را ارائه دهیم.

در شرایط فعلی کمبود چنین نشریه‌ای کاملاً حس می‌شد. ایجاد یک پل ارتباطی بین انجمن‌های فعال در حوزه فناوری و صنعتگران این حوزه مسئولیت بزرگی است که این نشریه تا به امروز به خوبی از عهده‌ آن برآمده است. هرچه بتوانید به فضای استاندارد نزدیک‌تر بشوید این ارتباط قوی‌تر خواهد بود. این نشریه قادر خواهد بود محیط آزمایشگاهی و کالیبراسیون را به محیط صنعتی پیوند دهد.